Tác giả tác phẩm Tiếp xúc với tác phẩm (Kết nối tri thức 2024) Ngữ văn 11 chi tiết nhất

Tác giả tác phẩm: Tiếp xúc với tác phẩm - Ngữ văn 11

I. Tác giả Thái Bá Vân

- Thái Bá Vân (1934 - 1999) là một nhà nghiên cứu và phê bình mỹ thuật Việt Nam.

- Ông tốt nghiệp khoa Sử học nghệ thuật, trường Đại học Karlova, Praha, Tiệp Khắc từ 1955 đến 1961, rồi về công tác tại Viện Mỹ thuật Hà Nội khi vừa mới thành lập năm 1962.

- Trở lại Tiệp Khắc làm thực tập viên ưu tú của Viện hàn lâm khoa học Slovaki và đại học Mỹ thuật Bratislava trong năm 1985.

- Về nước ông công tác tại viện Mỹ thuật Việt Nam cho đến lúc về hưu 1996. Ông mất năm 1999.

- Thái Bá Vân viết không nhiều, nhưng những bài viết của ông mang dấu ấn riêng, sâu sắc, độc đáo và độc lập được tập hợp chủ yếu trong tác phẩm Tiếp xúc với nghệ thuật do Viện Mỹ thuật Việt Nam ấn hành.

II. Đọc tác phẩm Tiếp xúc với tác phẩm

Tiếp xúc với tác phẩm

(trích Tiếp xúc với nghệ thuật)

Thái Bá Vân

1. Đời sống vật thể và đời sống hình tượng của tác phẩm

Vô tình tôi có một tác phẩm: Em Thuý của Trần Văn Cẩn chẳng hạn. Tác phẩm đó là một, không thay đổi. Tuy nhiên tôi nói rằng nó có hai đời sống, hai tồn tại. Một, là sự tồn tại vật thể, như một đời sống đồ vật. Mặt khác, là sự tồn tại tinh thần như một hình tượng nghệ thuật, của giá trị thẩm mĩ.

Nếu tỉ dụ của tôi không quá khập khiễng thì tôi coi nó giống như con người, có đời sống thể xác và đời sống tâm hồn. Đành rằng không bao giờ con người thành hai phần rời rạc. Nhưng nó vẫn là hai.

Và đời sống phong phú, nhân bản và trường tồn của con người cũng như của nghệ thuật, là hướng về giá trị tinh thần. Nguyễn Trãi và Hồ Chí Minh sống mãi, rung động từng trái tim, chắc chắn là Nguyễn Trãi và Hồ Chí Minh như một giá trị tinh thần.

Bà Mô-na Li-da (Mona Lisa)(1) vật thể là của nước Pháp, bảo tàng Lu-vrơ (Louvre) canh giữ, nhưng bà Mô-na Li-da hình tượng thì là tài sản của mỗi tâm hồn chúng ta.

Mục đích bao la của tác phẩm nghệ thuật cũng thế. Xưa nay vẫn là ở chỗ vượt lên trên đời sống cơ bắp có thật của mình để đạt tới cái đẹp của hình tượng như một giá trị tinh thần, nhiều khi còn mơ màng xa xôi cũng được. Trở lại bức tranh Em Thuý. Chừng nào tôi chỉ bận tâm đo đếm, rằng đó là một tấm vải, khổ 45 x 60 cm, rằng nó được vẽ bằng màu dầu, kiểu hội hoạ bác học châu Âu, rằng nó có khung bằng gỗ,… thì chừng đó Em Thuý vẫn còn là đồ vật. Nhích lên, dù cho tôi thấy rằng Em Thuý rất giống thật, rằng hai tay em chắp lại trên đùi, mắt mở to, rồi tôi còn nhớ cả vài chỗ đã nứt trên mặt sơn, vài vệt sơn đã bong.... thì cũng vậy. Em Thuý gửi đi bằng bưu điện hay chở bằng xích lô đó, mới chỉ là Em Thuý nguyên vật liệu. Là tác phẩm nghệ thuật, Em Thuý còn, và buộc phải còn một đời sống khác, bản chất hơn. Đó là Em Thuý hình tượng.

Hiện tượng phân hoá này không xảy ra trên bức tranh. Bức tranh vẫn là một. Hiện tượng này xảy ra trong ý thức tôi, ở cái khả năng trừu tượng hoá của đầu óc con người. Tôi muốn nói rằng, Em Thuý hình tượng là Em Thuý phi vật thể. Và chính đây mới là em Thuý tác phẩm, em Thuý nội dung.

Nội dung của một tác phẩm không phải là ở cái kết cấu vật thể của nó, mà chính là ở cái hình tượng nghệ thuật mà nó chuyên chở. 

2. Giá trị chủ quan của tác phẩm

Tôi không biết em Thúy thật là ai cả. Tôi chưa bao giờ gặp người đó. Tôi không hề thấy mặt mũi em ra sao, tính tình em thế nào, để kết luận như thường tình rằng bức tranh giống hay không giống hiện thực hay không hiện thực. Và tôi tự hỏi, cái tiêu chuẩn “phản ánh đúng hiện thực”, cái tầm quan trọng của đề tài và khách thể, đối với mĩ thuật, tôi nên hiểu như thế nào? Có nhất thiết tôi phải biết em Thuý là ai, như thế nào, nghĩa là nhất thiết tôi phải hiểu thấu đề tài và khách thể là cái gì, rồi tôi mới hiểu được bức tranh không? Tôi xin thưa rằng không.

Tôi không biết em Thuý là ai cả. Tôi chỉ biết có tác giả Trần Văn Cẩn. Dù đúng trước tranh, tôi cũng không thấy một em Thuý nào cả, cho rằng em được vẽ giống như ảnh chụp, ngon lành, hay kì quái thế nào đi nữa, mà tôi chỉ thấy có hoạ sĩ Trần Văn Cẩn.

Rồi tôi sẵn sàng đổi chủ đề và tên gọi bức tranh, là “Tuổi thơ”, hay “Học sinh tiên tiến”,... thì tưởng rằng giá trị thẩm mĩ, hay ý nghĩa nội dung cũng không hề thay đổi, vì bản chất hiện thực vẫn vậy, vẫn là một.

Dấn lên, tôi hiểu rằng bản chất hiện thực ở một tác phẩm không hề là cái kết cấu vật thể của đề tài, hình thù, màu sắc nằm trên mặt tranh, như thế này hay như thế khác, gọi là tên này hay tên khác, mà chính là cái hiện thực hình tượng. Hiện thực hình tượng ở Em Thuý là cái thế giới nội tâm của Trần Văn Cẩn, là con mắt nhìn đời của Trần Văn Cẩn vào những năm 40 thế kỉ này. Sự ứng xử thẩm mĩ của ông là hiện thực, ở chỗ đã nói lên nỗi niềm riêng của ông trước cuộc văn minh Âu hoá nước nhà, phần nhập cuộc, và do dự của ông một người làm chúng, trước thế sự. Ít ra là vậy.

3. Nội dung của tác phẩm được người xem mở rộng

Đời sống vật thể của một tác phẩm dĩ nhiên phải đẹp nhưng không thay đổi, bao giờ cũng là một. Em Thuý vật thể vẫn vậy 45 năm nay. Sự đo đếm của mọi thời, mọi người đối với bức tranh vật thể thì ai cũng giống ai. Trong khi đó, đời sống tinh thần, thẩm mĩ của hình tượng lại không bao giờ đúng yên. Nó di chuyển, sinh động phong phú ở từng thời, từng buổi, từng nơi chốn, trước từng con người, tuỳ thuộc vào tư chất và trình độ. Đời sống của Em Thuý hình tượng, Em Thuý nội dung dẫn dắt về những miền rung động khác nhau, trước từng khán giả. Vậy, cái mà Trần Văn Cẩn đặt vào tranh, không phải là cái cố định.

Hiểu rằng hiện thực, nội dung của tác phẩm chính là ở cái kết cấu vật thể hữu hạn (của đề tài, màu và hình) mà người hoạ sĩ đặt lên tấm vải thì chưa đủ. Hiện thực và nội dung của tác phẩm còn sinh nở vô hạn trong đầu óc và con mắt người xem nữa. Tất cả chúng ta đây, đều mỗi người một khía cạnh, một cấp độ khác nhau, đóng góp thêm vào hiện thực và nội dung trên từng Hà Nội phố của Bùi Xuân Phái…'. Một tác phẩm hàm súc bao giờ cũng dành cho trí tưởng tượng của người xem một cánh cửa tự do hé mở, chờ đợi ở người xem sự bù đắp chủ quan.

Tôi có cảm tưởng rằng một bức tranh, khi không có người xem giống như chiếc bật lửa có đủ ga và đá nằm nguội lạnh trên bàn. Phải có một ngón tay bật vào bánh xe để ngọn lửa bùng lên, là giống như giây phút một cái nhìn chạm vào bức tranh, để hình tượng nghệ thuật trên đó được thức tỉnh, sống lại, và sống thêm một mặt đời mới.

(Theo Thái Bá Vân, Tiếp xúc với nghệ thuật, Viện Mỹ thuật Việt Nam ấn hành, Hà Nội, 1998, tr. 8 – 10)

III. Tìm hiểu tác phẩm Tiếp xúc với tác phẩm​​​​​​​

1. Thể loại

Tiếp xúc với tác phẩm thuộc thể loại văn nghị luận.

2. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác

- Tiếp xúc với nghệ thuật có 5 phần, ở đây chỉ trích 3 phần đầu (2 phần sau là Sự tương đồng nội tâm với tác phẩm; Để phê bình, nghiên cứu tác phẩm).

3. Phương thức biểu đạt

Văn bản Tiếp xúc với tác phẩm có phương thức biểu đạt là nghị luận.

4. Ý nghĩa nhan đề

Văn bản Tiếp xúc với tác phẩm chỉ ra ba khía cạnh giúp người đọc tìm hiểu về một tác phẩm nghệ thuật: Đời sống vật thể và đời sống hình tượng của tác phẩm; giá trị chủ quan của tác phẩm; nội dung của tác phẩm được người xem sử dụng.

5. Tóm tắt văn bản Tiếp xúc với tác phẩm

Để tìm tiếp xúc với tác phẩm nghệ thuật, trước hết tác nêu ra đời sống vật thể và đời sống hình tượng của tác phẩm. Nội dung của một tác phẩm không phải là ở kết cấu vật thể của nó, mà chính là ở cái hình tượng nghệ thuật mà nó chuyên chở. Tiếp theo, tác giả nêu lên sự tìm hiểu về giá trị chủ quan của tác phẩm. Bản chất hiện thực của một tác phẩm chính là cái hiện thực hình tượng. Cuối cùng, tác giả đề cập đến nội dung của tác phẩm được người xem mở rộng. Đời sống tinh thần, thẩm mĩ của hình tượng không bao giờ đứng yên. Nó di chuyển, sinh động, phong phú ở từng thời, từng buổi, từng nơi chốn, trước con người tùy thuộc vào tư chất và trình độ.

6. Bố cục văn bản Tiếp xúc với tác phẩm

Gồm 3 phần

- Phần 1: Từ đầu đến “mà nó chuyên chờ”: Đời sống vật thể và đời sống hình tượng của tác phẩm.

- Phần 2: Tiếp đến “ít ra là vậy”: Giá trị chủ quan của tác phẩm.

- Phần 3: Còn lại: Nội dung của tác phẩm được người xem mở rộng.

7. Giá trị nội dung

Văn bản chỉ ra các bước tiếp xúc với nghệ thuật:

- Đời sống vật thể và đời sống hình tượng của tác phẩm.

- Giá trị chủ quan của tác phẩm.

- Nội dung của tác phẩm được người xem mở rộng.

8. Giá trị nghệ thuật

- Các luận điểm trong văn bản triển khai theo một trật tự logic, các luận điểm có sự liên kết với nhau, có tính định hướng nhằm giải đáp những vấn đề nhận thức và tư tưởng đặt ra trong tác phẩm (quan hệ giữa các yếu tố tạo nên đối tượng).

- Các luận điểm đi thẳng vào vấn đề, có tính nghệ thuật, hợp tình hợp lí.

IV. Tìm hiểu chi tiết tác phẩm Tiếp xúc với tác phẩm

1. Nội dung các khái niệm đời sống vật thể và đời sống hình tượng được tác giả sử dụng trong văn bản.

- Đời sống vật thể: tồn tại vật thể như một đời sống đồ vật. Ví dụ bức tranh Em Thúy là một tấm vải, khổ 45 x 60 cm, rằng nó được vẽ bằng màu dầu, kiểu hội họa bác học châu Âu, rằng nó có khung bằng gỗ,… đó là đồ vật.

- Đời sống hình tượng: tồn tại tinh thần như một hình tượng nghệ thuật của giá trị thẩm mĩ, thể hiện nội dung của tác phẩm. Ví dụ ở bức tranh Em Thúy, hiện tượng phân hóa này không xảy ra trên bức tranh. Hiện tượng này xảy ra trong ý thức tôi, ở cái khả năng trừu tượng hóa của đầu óc con người.

2. Vấn đề giá trị chủ quan của tác phẩm.

- Cái tiêu chuẩn “phản ánh đúng hiện thực”, cái tầm quan trọng của đề tài và khách thể, đối với mĩ thuật, nên hiểu như thế nào? Không nhất thiết phải thấu hiểu đề tài và khách thể là gì, rồi mới hiểu được tác phẩm.

- Khi đổi chủ đề và tên gọi thì giá trị thẩm mĩ hay ý nghĩa nội dung cũng không hề thay đổi, vì bản chất hiện thực vẫn vậy, vẫn là một.

- Bản chất hiện thực ở một tác phẩm không hề là cái kết cấu vật thể của đề tài, hình thù, tên gọi mà chính là cái hiện thực hình tượng.

3. Vai trò của người xem, người đọc trong việc giúp hình tượng nghệ thuật trường tồn.

- Hiện thực và nội dung của tác phẩm còn sinh nở vô hạn trong đầu óc và con mắt người xem. Một tác phẩm hàm súc bao giờ cũng dành cho trí tưởng tượng của người xem một cách tự do hé mở, chờ đợi ở người xem bù đắp sự chủ quan.

- Người xem, người đọc giúp hình tượng nghệ thuật trên đó được thức tỉnh, sống lại và sống thêm một cuộc đời mới.