Tác giả tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? (Cánh Diều 2024) Ngữ văn 11 chi tiết nhất

Tác giả tác phẩm: Ai đã đặt tên cho dòng sông? - Ngữ văn 11

I. Tác giả Hoàng Phủ Ngọc Tường

- Hoàng Phủ Ngọc Tường sinh ngày 9 tháng 9 năm 1937, tại thành phố Huế, nhưng quê gốc ở làng Bích Khê, xã Triệu Long, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị.

- Sau khi học hết bậc trung học ở Huế, ông lần lượt trải qua:

+ Năm 1960: tốt nghiệp khóa I ban Việt Hán, Đại học Sư phạm Sài Gòn.

+ Năm 1964: nhận bằng Cử nhân triết Đại học Văn khoa Huế.

+ Năm 1960 - 1966: dạy tại trường Quốc Học Huế.

+ Năm 1966 - 1975: thoát ly gia đình để lên chiến khu, tham gia cuộc kháng chiến chống Mỹ bằng hoạt động văn nghệ.

+ Năm 1978: được kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam.

- Ông từng là Tổng thư ký Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên - Huế, Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên, Tổng biên tập tạp chí Cửa Việt.

- Các tác phẩm chính: Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu (1971), Rất nhiều ánh lửa (1979), Ai đã đặt tên cho dòng sông (1986), Bản di chúc của cỏ lau (1984), Ngọn núi ảo ảnh (1999),...

- Là một trong những nhà văn chuyên về bút kí.

- Nét đặc sắc trong sáng tác của ông là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với suy tư đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức phong phú về triết học, văn hóa, lịch sử, địa lý... Tất cả được thể hiện qua lối hành văn hướng nội, súc tích, mê đắm và tài hoa.

II. Tìm hiểu tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông?

1. Thể loại

- Văn bản thuộc thể loại: bút kí.

2. Xuất xứ và hoàn cảnh ra đời

- Xuất xứ: được viết tại Huế, ngày 4/1/1981, in trong tập sách cùng tên.

3. Phương thức biểu đạt

- Phương thức biểu đạt: thuyết minh, nghị luận.

4. Ý nghĩa nhan đề

- Nhan đề Ai đã đặt tên cho dòng sông đã dẫn dắt người đọc đến với cội nguồn tên gọi của dòng Hương thơ mộng.

- Bài bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông đã lí giải tên dòng sông bằng một huyền thoại mĩ lệ của người dân làng Thành Chung.

- Lấy tên nhan đề cho bài bút kí dưới hình thức của một câu hỏi nhằm mục đích dẫn dắt, gợi mở người đọc về nguồn gốc tên gọi của dòng sông, nói lên những khát vọng, niềm tự hào của con người khi muốn mang cái đẹp, tiếng thơm để gây dựng, vun đắp cho văn hóa, lịch sử của xứ Huế.

- Nhan đề Ai đã đặt tên cho dòng sông cũng thể hiện được niềm biết ơn đối với những con người đã khai phá vùng đất này, bộc lộ niềm tự hào về vẻ đẹp của đất nước.

5. Tóm tắt Ai đã đặt tên cho dòng sông

Bài bút kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường kể về một dòng sông thơ mộng mà thiên nhiên dành tặng riêng cho xứ huế mộng mơ. Dòng sông Hương hiện lên lúc hoang dại như một cô gái Digan, lúc lại rất trữ tình và thơ mộng. Đó cũng chính là tính cách như một cô gái ngang bướng, mạnh mẽ nhưng không kém phần mềm mại và thơ mộng. Con sông ấy không hề lặp mình trong những cảm hứng của người nghệ sĩ cho dù từ hiện đại hay ngược dòng thời gian về phong kiến xa xưa. Sự minh chứng về những vẻ đẹp của cảnh quan và sự gắn bó của sông Hương với tiến trình lịch sử, văn hóa của dân tộc mà nó xứng đáng là “dòng sông huyền nhiệm, nơi sinh ra vẻ đẹp tâm hồn của đất nước”.

6. Bố cục văn bản Ai đã đặt tên cho dòng sông?

- Phần 1 (từ đầu … 'quê hương xứ sở'): hành trình của dòng sông Hương.

- Phần 2 (còn lại): sông Hương của lịch sử, thơ ca.

7. Giá trị nội dung

- Đoạn trích bài bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? là đoạn văn xuôi súc tích và đầy chất thơ về sông Hương.

8. Giá trị nghệ thuật

- Ngôn ngữ phong phú, giàu hình ảnh, bộc lộ cảm xúc, sử dụng nhiều biện pháp như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa.

- Có sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc và trí tuệ, chủ quan và khách quan. Chủ quan là sự trải nghiệm của bản thân. Khách quan là đối tượng miêu tả - dòng sông Hương.

III. Tìm hiểu chi tiết tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông?

1. Nhan đề

- Gợi hình dung về cái tên đẹp đẽ của dòng sông

- Bộc lộ cảm xúc trầm trồ, ngỡ ngàng, tự hào về dòng sông thơ mộng của xứ Huế.

2. Đặc điểm và vẻ đẹp của hình tượng sông Hương

- Về địa lí:

+ Sông Hương ở thượng nguồn:

Đặc điểm: là một bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn, ...

Vẻ đẹp: phóng khoáng và man dại “như một cô gái Di-gan”.

+ Sông Hương trước khi chảy qua thành phố Huế:

Đặc điểm: Chuyển dòng liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm, như một cuộc tìm kiếm có ý thức để đi tới nơi gặp thành phố, ...

Vẻ đẹp: Dịu dàng và trí tuệ như người mẹ phù sa.

+ Sông Hương giữa lòng thành phố Huế:

Đặc điểm: Uốn một cánh cung rất nhẹ; trôi đi chậm, thực chậm, cơ hồ chỉ còn là một mặt hồ yên tĩnh, ...

Vẻ đẹp: Như người tài nữ.

+ Sông Hương trước khi từ biệt thành phố Huế:

Đặc điểm: Lưu luyến ra đi giữa màu xanh biếc của tre trúc và của những vườn cau vùng ngoại ô Vĩ Dạ; đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặt sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối,...

Vẻ đẹp: Như nàng Kiều với lời thề thuỷ chung cùng quê hương.

– Về lịch sử:

Đặc điểm: là nhân chứng lịch sử của những thế kỉ vinh quang: dòng sông biên thuỳ thời các vua Hùng, dòng Linh Giang thời Nguyễn Trãi, dòng sông vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân thời Nguyễn Huệ, dòng sông bi tráng với những cuộc khởi nghĩa của thế kỉ XIX, dòng sông đi vào thời đại Cách mạng tháng Tám bằng những chiến công rung chuyển qua hai cuộc chiến tranh vệ quốc sau này ...

Vẻ đẹp: sử thi, bi tráng.

- Về thơ ca:

Đặc điểm: là dòng sông không lặp lại trong cảm hứng của các nghệ sĩ: “Dòng sông trắng – lá cây xanh” trong thơ Tản Đà, hùng tráng “như kiếm dựng trời xanh” trong thơ Cao Bá Quát; dòng sông quan hoài vạn cổ trong thơ Bà Huyện Thanh Quan, dòng sông phục sinh và thắm thiết trong thơ Tố Hữu.

Vẻ đẹp: riêng, độc đáo, không bao giờ tự lặp lại mình.

3. Thái độ, tình cảm của nhà văn

- Trong những dòng sông đẹp ở các nước mà tôi thường nghe nói đến, hình như chỉ sông Hương là thuộc về một thành phố duy nhất;

- Nếu chỉ mải mê nhìn ngắm khuôn mặt kinh thành của nó, tôi nghĩ rằng người ta sẽ không hiểu một cách đầy đủ bản chất của sông Hương với cuộc hành trình gian truân mà nó đã vượt qua, không hiểu thấu phần tâm hồn sâu thẳm của nó mà dòng sông hình như không muốn bộc lộ, đã đóng kín lại ở cửa rừng và ném chìa khoá trong những hang đá dưới chân núi Kim Phụng;

- Lúc ấy, tôi nhớ lại con sông Hương của tôi, chợt thấy quý điệu chảy lặng lờ của nó khi ngang qua thành phố...

4. Đặc điểm của tùy bút

- Cải “tôi” độc đáo của tác giả thể hiện ở:

+ Sự tài hoa (cẩn trọng, kì công,... khi miêu tả vẻ đẹp sông Hương)

+ Uyên bác (có vốn hiểu biết sâu sắc về sông Hương từ nguồn gốc, tên gọi, lịch sử, địa lí,...)

+ Tình yêu say đắm với quê hương xứ sở (thể hiện qua nhiều chi tiết, hình ảnh,...)

- Sự kết hợp tự sự (kể lại, thuật lại) và trữ tình (bộc lộ cảm xúc):

+ Khiến hình tượng sông Hương hiện lên không chỉ là dòng nước chảy mà là một sinh thể có tình cảm, tâm hồn phong phú.

+ Đồng thời, người đọc cũng cảm nhận rất rõ tình cảm yêu mến, tự hào mà tác giả dành cho dòng sông của quê hương mình.

- Ngôn ngữ giàu chất thơ khiến VB văn xuôi đẹp như một bài thơ bởi nhịp điệu, hình ảnh và cảm xúc. Ví dụ, những câu văn sau:

+ Giữa lòng Trường Sơn, sông Hương đã sống một nửacuộc đời của mình như một cô gái Di-gan (Digan) phóng khoáng và man dại. Rừng già đã hun đúc cho nó một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng.

+ Phải nhiều thế kỉ qua đi, người tình mong đợi mới đến đánh thức người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hoá đầy hoa dại.

+ Hình như trong khoảnh khắc chùng lại của sông nước ấy, sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya.

IV. Các đề văn mẫu

Đề bài: Phân tích bài Ai đã đặt tên cho dòng sông?

Bài tham khảo 1

Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường là bài kí đặc sắc về dòng sông Hương xứ Huế. Đọc bài kí, ai cũng dễ dàng nhận thấy nhà văn đã dành hết tâm sức và tình cảm của mình, thậm chí cả tinh hoa và tinh huyết của một đời văn để say sưa khám phá và miêu tả vẻ đẹp của Hương giang. Với bài bút kí này, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đem đến cho người đọc chiêm ngưỡng một thực thể thẩm mĩ tuyệt vời mà tạo hóa ban tặng - đó là dòng sông Hương của xứ Huế với vẻ đẹp phong phú, lung linh, huyền ảo, tiêu biểu là đoạn:

Từ Tuần về đây, sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn [...] những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà. Trong cảm nhận tinh tế, tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường, hành trình của sông Hương từ đại ngàn về với Huế là hành trình tìm kiếm có ý thức của người con gái lần đầu tiên tìm đến với tình yêu, với thành phố Huế mộng mơ. Từ cửa rừng về đến ngã ba Tuần, sông Hương chuyển dòng, uốn mình theo những đường cong thật mềm trước khi về với địa điểm tiếp theo là chân đồi Thiên Mụ. Người con gái xinh đẹp dịu dàng ấy nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại và được đánh thức bởi tiếng gọi tình yêu thì sẵn sàng cuộc hành trình để đi đến thành phố của tình yêu – thành phố trong tương lai. Hành trình của
sông Hương từ ngã ba Tuần về giáp thành phố được tác giả miêu tả như thế nào?

'Từ Tuần về đây, sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn, vượt qua một lòng vực sâu dưới chân núi Ngọc Trản để sắc nước trở nên xanh thẳm, và từ đó nó trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, với những điểm cao đột ngột.. người ta luôn nhìn thấy dòng sông mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược vừa bé chỉ bằng con thoi'.

Với sự quan sát tỉ mỉ, tinh tế cùng với một tình yêu mãnh liệt, nồng nàn dành cho Huế, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã dành những con chữ tinh xảo, công phu nhất để viết về dòng sông của xứ Huế mộng mơ. Con sông được miêu tả từ trên cao, nó xuyên qua dư vang của dãy núi Trường Sơn. Sông Hương vững vàng, kiên định vượt qua mọi khó khăn, trắc trở của 'đại ngàn', 'ghềnh thác', của những 'đáy vực sâu bí ẩn'nđể khi này, về đến vùng ngoại vi thành phố, sắc nước sông Hương trở nên 'xanh thẳm', dáng hình sông Hương 'mềm như tấm lụa'.

Vậy là trước khi gặp thành phố tình yêu của mình, dòng sông giống như người con gái đang tự trang điểm, chuẩn bị nhan sắc tỉ mỉ để làm vừa lòng người tình mong đợi, sắc nước bỗng 'xanh thẳm' - một màu xanh thuần khiết, tao nhã, mê đắm lòng người (khác hẳn với sắc nước sông Đà 'lừ lừ chín đỏ như da mặt một người bầm đi vì rượu bữa'), và những đường cong thật mềm cũng khiến sông Hương trở nên đầy nữ tính, chẳng còn là cô gái Di gan 'phóng khoáng và man dại' giữa rừng già.

Khoác trên mình màu áo xanh trong quyễn rũ ấy, dòng sông kiêu sa uốn mình 'trôi đi giữa hai dãy đồi sững sững như thành quách, với những điểm cao đột ngột như Vọng Cảnh, Tam Thai, Lựu Bảo', trôi qua 'những rừng thông u tịch', 'những lăng tẩm đồ sộ'. Phát huy tác dụng của những từ ngữ giàu chất hội họa, những liên tưởng so sánh độc đáo, Hoàng Phủ Ngọc Tường như vẽ lên trước mắt người đọc một bức tranh sơn thủy hữu tình mà bất cứ ai đứng trước nó cũng phải mê đắm ngắm nhìn.

Điểm nhấn của bức tranh là dòng sông Hương 'mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ bé vừa bằng con thoi', hai bên dòng sông là những dãy đồi sừng sững, những rừng thông và lăng tẩm.. tạo nên không gian cao thấp nhiều tầng bậc cho bức họa. Sự kết hợp giữa đường nét thô nhám của núi đồi, thánh quách với đường cong thật mềm của dòng sông; giữa màu sắc xanh thẳm của nước sông, của cây cối với những mảng phản quang 'sớm xanh, trưa vàng, chiều tím' mà những dãy đồi tạo nên trên mặt sông.. đã tạo tạc nên một tác phẩm hội họa tuyệt mĩ.

Thiên nhiên xứ Huế đã tô điểm cho Sông Hương thêm thơ mộng trữ tình, hay chính dòng sông ấy đã làm đẹp cho thiên nhiên xứ Huế? Có lẽ là cả hai. Chỉ biết rằng, dõi theo thủy trình của sông Hương, ta thấy hiện lên biết bao cảnh đẹp say lòng của mảnh đất cố đô này. Tình yêu của dòng sông đối với Huế đã khiến con sông như tự ý thức phải làm đẹp mình và làm đẹp 'người tình mong đợi' trong lòng mình chăng?

Nhưng thú vị nhất vẫn là những khám phá, phát hiện và miêu tả của nhà văn về đặc điểm văn hóa của sông Hương. Dấu tích văn hóa in đậm ở cả trên và hai bên bờ sông. Đó là cái vẻ trầm mặc như triết lí, như cổ thi của con sông khi chảy bên những lăng tẩm đền đài của các đời vua chúa triều Nguyễn. Miêu tả dòng sông quãng này, Ngòi bút Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ họa trên trang sách dòng sông Hương với vẻ đẹp của sắc nước, dáng hình, mà đó còn là vẻ đẹp toát ra từ thần thái 'như triết lí, như cổ thi' – vẻ đẹp trầm mặc của dòng sông. Khác hẳn với dòng sông vùng thượng nguồn 'rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những cơn lốc..', sông Hương khi giáp mặt thành phố lại mang một diện mạo mới. Vẻ 'u tịch' của những rừng thông, nét 'âm u' của những lăng tẩm, cùng 'núi phủ, mây phong, mảnh trăng thiên cổ..' đã khiến dòng sông trở nên trầm mặc, tĩnh lặng. Nếu so sánh sông Hương như một bản trường ca thì có lẽ, sông Hương khi chảy qua quãng này chính là những nốt trầm sâu lắng nhất của bản trường ca kia. Phải chăng, chính vẻ trầm mặc đó của sông Hương, của xứ Huế đã khơi nguồn cảm xúc để những giai điệu da diết ngân lên trong nhạc phẩm 'Huế tình yêu của tôi' :

Đã đôi lần đến với Huế mộng mơ

Tôi ôm ấp một tình yêu dịu ngọt

Vẻ đẹp Huế chẳng nơi nào có được

Nét dịu dàng pha lẫn trầm tư.

Cái tài của Hoàng Phủ Ngọc Tường thể hiện ở chỗ, từ một con sông chảy giữa tự nhiên, giữa đời thường.. ông đã nhìn thấy thần thái của nó, rồi nảy một vài từ 'trầm mặc.. như triết lý, như cổ thi' – chính xác đến vô cùng để người đọc có thể hình dung rõ ràng vẻ đẹp tinh tế ấy của dòng sông. Đặt trong văn cảnh cả bài kí, ta có thể lý giải vẻ trầm mặc của dòng sông như một chút lo lắng, bồn chồn của người con gái trước khi đối diện với người tình mong đợi. Dòng sông – người con gái như băn khoăn trong lòng: Liệu đã tìm đúng đường về? Vậy nên, vẻ trầm mặc ấy 'kéo dài mãi đến lúc mặt nước phẳng lặng của nó gặp tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga tận bờ bên kia, giữa những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà..' mới tiếp chuyển sang một trạng thái khác. Âm thanh ngân nga của tiếng chuông chùa Thiên Mụ như một lời
nhắc nhủ: Đường về đây rồi! Chỉ chờ có vậy, dòng sông bỗng chốc 'vui tươi' hẳn lên khi vào lòng thành phố vì đã tìm đúng đường về..

Đây là một trong số những đoạn văn tiêu biểu của bài kí. Chúng cho thấy bút lực dồi dào của nhà văn. Đó là một lối hành văn uyển chuyển, ngôn từ đa dạng và giàu hình ảnh. Từng từ, cụm từ, từng vế trong câu văn giống như một nét vẽ tài hoa của người họa sĩ, một động tác chạm khắc tinh xảo của nhà điêu khắc mà sau mỗi đường cọ, mỗi động tác nhào nặn, vẻ đẹp của sông Hương lại hiện ra một cách đặc sắc, đem đến cảm giác bất ngờ, ngỡ ngàng cho người đọc.

Đoạn văn đã thể hiện những cảm nhận và thể hiện vô cùng độc đáo, thú vị của Hoàng Phủ Ngọc Tường về dòng sông xứ Huế . Đối với ông, sông Hương không phải là dòng sông chỉ được cảm nhận dưới góc nhìn lịch sử, địa lí.. bình thường, càng không phải là một thực thể vô tri vô giác mà sông Hương chính là một người con gái đẹp.

Người con gái ấy mang trong mình tình yêu tha thiết dành cho Huế và luôn kiên định trong hành trình đi đến với thành phố tình yêu. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã phát huy cao độ trí tưởng tượng phong phú của mình, phát huy tác dụng đặc biệt của thủ pháp nhân hóa để tái hiện hành trình của sông Hương về với thành phố Huế chính là hành trình tâm hồn của người con gái lần đầu tìm đến với tình yêu, với đủ những cung bậc cảm xúc: Hồi hộp, băn khoăn, vui tươi, e ấp.. Làm sao mà một dòng sông bình thường, quen thuộc giữa cơ thể đất nước lại có thể đánh thức, khơi dậy ở nhà văn những liên tưởng mới lạ, độc đáo đến vậy? Thế mới biết, sức tưởng tượng, sáng tạo của con người là vô biên. Chính những cảm nhận độc đáo đó của Hoàng Phủ Ngọc Tường đã truyền sức sống, sức truyền cảm đặc biệt cho bài bút kí, đồng thời còn mang đến cho dòng sông xứ Huế một vẻ đẹp riêng, không giống với bất cứ dòng Hương giang nào trong các văn phẩm, thi phẩm, nhạc phẩm khác.

Nguyễn Tuân - một bậc thầy về thể kí đã cho rằng kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường có rất nhiều ánh lửa. Nét riêng trong nghệ thuật kí Hoàng Phủ Ngọc Tường chính là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với tư duy đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức phong phú về triết học, văn hóa, lịch sử, địa lí.. Tất cả được thể hiện qua lối hành văn hướng nội, súc tích, mê đắm và tài hoa.

Bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? nói chung, đoạn trích nói riêng vừa thể hiện những nét đẹp độc đáo của sông Hương vừa thể hiện nét tài hoa, uyên bác của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Đoạn văn miêu tả hành trình của sông Hương từ ngã ba Tuần về đến chân đồi Thiên Mụ phần nào tái hiện vẻ đẹp của sông Hương trong mối quan hệ với thiên nhiên Huế. Điều đặc biệt là nhà văn đã nhất quán trong sự hình dung nó như một người con gái đẹp, dịu dàng, đằm thắm trong hành trình có ý thức tìm đến với người yêu – thành phố Huế. Đoạn văn còn khiến người đọc yêu mến hơn một Hoàng Phủ Ngọc Tường với tấm lòng thiết tha với quê hương xứ sở, một Hoàng Phủ Ngọc Tường với cái tôi tài hoa, uyên bác thể hiện ở trí tưởng tượng phong phú, những am hiểu thấu đáo về dòng sông, tài năng 'điều khiển' con chữ một cách điêu luyện.. để tạo nên văn phẩm tuyệt vời 'Ai đã đặt tên cho dòng sông?